Çalgı, dans, eğlence! İşte dünyanın en neşeli cenaze törenlerinin sırrı...
Tüm dünya fenomen cenaze dansçılarını tanıyor. Ama aslında fenomen dansçılar nevi şahsına münhasır bir durumu ortaya koymuyor. Aslında ülkeleri Gana'da cenazelerde dans, müzik ve eğlence bir gelenek. Ve fenomenler bu tür ekiplerden sadece biri. Peki, Gana'da tüm dünyada olduğu gibi ölüler neden yas tutularak değil de adeta düğün-dernek son yolculuğuna uğurlanıyor?
Ganalı bir grup son zamanlarda büyük bir üne kavuştu. Onları fenomen hale getiren ise cenazelerde yaptıkları danslardı.
Ancak, Gana için cenaze dansçıları geleneksel bir meslekten başkası değil.
Yani, bu cenazelerde dans etme işi sadece fenomen olan gruba özgü bir şey değil.
İnsanlar genel olarak sevdiklerini son yolculuğuna uğurlarken, üzüntü ve yas içindedir. Oysa Gana'da cenazeleri çalgı, dans ve eğlence ile uğurlamak bir gelenek.
Araştırmacı Mücahid Durmaz, Gana'ya yaptığı ziyarette tanık olduğu neşeli cenazeler özelinde bu geleneği yazdı.
İşte, eğlenceli cenazelerin sırrı...
"Neden lahmacun-ayran değil de dans?"
Yıl 2012. Gana’nın başkenti Akra’da bir öğle vakti Bağımsızlık Meydanı’ndan Jamestown’a doğru yürüyorum. Jamestown, bir zamanlar kolonyal dönemde İngiliz memurların, zengin Avrupalı tüccarların yaşadığı mahalle, şimdi genellikle tüm hayatını her sabah okyanusa açılıp avladıkları balıklarla idame ettiren ekonomik olarak alt sınıf bir balıkçı mahallesi.
Uzun ve geniş caddede bir süre yürüdükten sonra mahalleye doğru yaklaştığımda, duyduğum uğultunun kulakları çınlatan son ses baslı bir müzik olduğunu anlıyorum. Bir iki dakika içerisinde, yolun karşı tarafından benim olduğum yöne doğru konvoy halinde yürüyen yüzlerce insan beliriyor: ellerinde yaşlı bir kadın resminin olduğu pankartları taşıyan genç yaşlı kadın erkek yüzlerce insan, müziğin geldiği devasa hoparlörleri taşıyan pick up arabaların arkasından bize doğru yürüyüşe geçmişlerdi.
Yüzümde şaşkınlık, içimden kendi kendime “ne oluyor lan” derken, arkadaşım Ganalı Abdullah kendi kendime sordum soruyu duymuş olacak ki, bana dönüp “bu bir cenaze” dedi bıyık altından gülerek. Şaşırmıştım, “ne cenaze mi?, nasıl yani, böyle cenaze mi olur?” diye üç soruyu sıraladım bir nefeste. Abdullah güldü ve “Gana’da cenaze böyle olur” dedi.
Gana’da cenaze böyle olur
Gana’nın cenaze dansçıları ilk 2017 yılında bir BBC belgeselinde boy gösterdi. Tam üç sene sonra, tüm Dünya global bir virüs ile boğuşurken, bir internet dahisi cenaze dansçıları videosunun üstüne elektronik dans müziği ekledi ve yeni bir internet efsanesi doğdu.
Perulu çevik kuvvet ekiplerinden, Tayvanlı barmenlere, ekonomik krizi protesto eden Lübnanlı protestoculara kadar, tüm dünya Ganalı dansçıları takip etti.
Ganalı cenaze dansçıları herkesçe bilinen global bir fenomen haline gelse de, neden Gana’da insanlar cenazede yas tutmak yerine dans ederler sorusu hiç sorulmadı.Belki, materyalist dünyada yaşayan çoğumuz, ölümün doğal olarak insan için bir son olduğu ön kabulünden hareketle anlamlandıramadık meseleyi. Belki de, Afrikalıların yaptığı “o acayip geleneklerinden bir tanesi” diye düşündü bazılarımız muhtemelen.
Doğrudur, ölüm, Batı’da bir son olarak algılanır, gerçeklikten bağın kopması, bilincin kaybı ve materyal hayattan kopuştur. Az sayıda aile bireyleri ve yakın arkadaşlar siyahlar içinde ölen kişiyi son durak olan mezara uğurladıktan sonra kendi hayatlarına geri dönerler. Defin işlemi bir şölen veya kutlama değil, bir yastır.
İslam kültüründe ise, cenazeler daha büyük ölçekli insan topluluğunun katıldığı dini törenler olsa da, yaş ve hüzün orda da hakim duygudur. Haklar helal edilir ve güzel insandı denilir.
Gana’da ise cenaze, bir ölüm anmasından ziyade, yaşamını kaybeden kişinin hayatının kutlandığı bir şenlik. Gözyaşı yerine tebessüm, siyah kıyafetler yerine rengarenk geleneksel elbiseler, yaş ve hüzün yerine ölen kişi için minnettarlık ve saygı hakimdir.
Yaklaşık 30 milyonluk bu Batı Afrika ülkesi Gana aslında etnik ve dini açıdan heterojen bir toplum. Nüfusunun %65–70'e yakınını Hristiyanlar, yaklaşık %20–25'ini ise Müslümanlar oluştururken, ülke etnik açıdan ise, Ashanti, Fante ve Mole-Dagbon gibi onlarca farklı etnik kökene ev sahipliği yapar.
Bu etnik ve dini çeşitlilik, tabi olarak beraberinde bölgeden bölgeye değişen farklı kültürel pratikler ve ritüelleri getirse de, Gana toplumu farklılara rağmen, cenazelerde aynı kültürel refleksi gösterir: ölümü anmak yerine, yaşanılan hayata saygı gösterilir.
Çünkü Gana toplumunu oluşturan topluluklarda Islam ve Hrıstiyanlıkla tanışmadan önce de asırlardır ahiret inancı hakimdi ve ölen kişinin ruhunun Okra’ya yani atalarının ruh dünyasına göç ettiğine inanılırdı. Bu materyal dünyadan ayrılış olsa da aslında ölüm, bedeni taşıyan ruhun yüksek mertebeye ulaşmasını sağlayan bir geçiştir onlar icin. Bu nedenle, cenaze törenleri hala Gana toplumunda belki de en önemli kültürel etkinliktir.
Önemli bir detayın bu noktada altını çizmekte fayda var. Bu pratik, ailenin ekonomik, dini ve sosyal aidiyetlerine göre doğal olarak farklılık gösterir. Müslüman bir aile sadece İslami geleneklere göre cenaze işlemlerini gerçekleştirirken, farklı kiliselere mensup Hristiyan bir aile sadece kilise törenini seçebilir.
Ama cenazelerin bir kutlama olması hala popüler bir pratiktir ve özellikle Gana’nın güney kesimlerinde, Ga, Fante ve Aşanti topluluklarında sıklıkla görülür. Törenler, genellikle defin işlemlerinden sonra hep Cumartesi günleri başlar, kişinin sosyo-ekonomik seviyesine göre haftalarca devam eder.
Kazanlarda yemekler yapılır, fotoğrafçı ve kameraman tutulur, özel organizasyon yapan şirketlerle ve müzik gruplarıyla anlaşılır ve cenazeye katılan herkes ya kırmızı ya siyah renkli olan tek tip kıyafetler giyer.
Yurtdışından akrabalar, tüm bölgede yaşayan yöre halkı ve ailenin tüm üyeleri muhakkak cenazede hazır bulunur. Bu törenlerde, ailenin finansal durumuna göre farklılık gösterse de, binlerce dolar harcanır. Bu nedenle törene gelen davetliler, aileye tören masraflarını karşılamaları için bağışta bulunurlar.
Modern yaşamın getirdiği alışkanlıklar ve düşünce biçimleri, Dünyadaki birçok toplumun kültürel alışkanları değiştirdiği gibi, Gana sosyolojisinin cenaze törenlerine bakışını da etkiler. Artık birçok cenaze, ölen kişinin sosyo-ekonomik seviyesinin ve zenginliğinin bir bakıma “ele güne karşı sergilendiği” bir pratiğe dönüşür.
Bu yüzden dansçı grubun iç piyasada popular hale gelmesinin nedenlerinden birisi de, cenaze töreninin ölen kişinin zenginliğinin ispatlandığı bir gösteriye dönüşmesidir aynı zamanda. Ama hikaye burda bitmez. Dans, Gana’nın cenaze kültürünü Dünya’daki diğer örneklerinden farklı kılan tek şey değildir.
FANTASTİK TABUTLAR
1950'lerde başkent Akra ve Gana’nın güneydoğu kıyılarında yoğunlaşan Ga etnik grubundan tüm ülkeye yeni bir fenomen yayılır: fantastik tabutlar.
Nedeni ise şudur: inanışa göre, bazen bir Coca Cola şişesi, aslan, balık bazen Mercedes, bazen cep telefonu bazen de mısır şeklindeki tabutlarla, ölen kişi ataların ruhsal dünyasına giderken işini, hobilerini ve yaşam tarzını da beraberinde götürür.
Ölen kişinin akrabaları, mevtanın nasıl bir hayat yaşadığını, nasıl bir işinin öldüğünü ve onun için nasıl bir tabut istediklerini anlatırlar ve tabutun siparişini verirler. Bu sipariş hiç de öyle ucuz değildir, ortalama tabutlar 1.500–2000 $ dolar arasında mal olur aileye.
Akra’daki the Kane Kwei atölyesi bu fenomenin merkezi olur. Mesleğin duayenleri, Paa Joe, Ataa Oko and Seth Kane Kwei ülkenin her bir tarafında düzenlenen cenaze törenleri için tabutlar yapmaya başlarlar.
Onlarca yıllık emek, ülke sınırları dışında da ses getirir ve Paa Joe’nun yaptığı renkli tabutlar ABD, Avrupa merkezli birçok müzede sergilenme fırsatı bulur.
