Bir baba ve iki kardeş prensin hikayesi
SuperHaber programcısı, araştırmacı ve yazar Mehmet Sadık Öke, Mısır tarihi ile ilgili çarpıcı bir yazı kaleme aldı. Öke'nin 30 yıllık çalışmasının özeti olan yazıda firavun 3. Amonhotep ve iki oğlunun hikayesi yer alıyor. işte o yazı...
Mehmet Sadık Öke
Sevgili arkadaşlarım hep derim ki mesele Akhenaton değildir babası 3. Amenhotep'dir. Akhenaton sebep değil sonuçtur . Aten'i ve tek tanrıyı anlamak için 3. Amenhotep'e bakmak gerekir . Aten çok eskiden de vardı ama asıl yükselişi 3. Amenhotep ile oldu. Amon kültünün zenginliği bağımsızlığı kraldan güçlü olması kralı etkilemiş olmalı. kendi sarayının adı “Aten'in neşe evi”ydi. Büyük Kraliçe ünvanlı eşi Tiye'nin gezinti teknesinin adı “Aten'in kör eden ışıltısı” idi . İlginç olan adı “Amon hoşnuttur” anlamına gelen bu kral Pi Atum denilen “Atum'un yeri” yani güneş kent Yunanca Heliopolis, Mısırca Annu/Onn denilen kutsal kentte büyük tapınak onarımları yapmış ve Atum Ra-Horus bileşim konsept tanrısı olarak bilinen “Re Horakthe’ Ufukta ışıldayan şahini aten ile birleştirmişti.
Pi Atum denilen yer sonradan Tevrat’ta geçen ve İbrahimoğulları'nın zorla çalıştırıldığı “Pithom” olarak yazılan yerdi . Yani İbrahimoğulları köle olduysa 3. Amenhotep zamanında olmalı. İlginç olarak bu kişinin sonradan tanrılaştırılan bir veziri vardı ve iş gücünden ve taş ocaklarından sorumlu mimardı. Adı Amenhotep huya idi. Çok yerde Amon H. ya da H. Amen olarak yazılmıştır . Ayrıca Amon rahibiydi ki bu da HM-MN olarak yazılır ve Hammon /Hammanu olarak okunurdu. Ayrıca büyük piramit Kufu Keops piramdini yapan mimar da Heminiu adlı tanrılaşan mimardı . Hm Annu kelimesinde gelen bu isim de açıkça "Onn Annu" yani güneş kent Heliopolis'i işaret ederdi. Atum rahibi olduğu açıktı.
Gördüğünüz gibi Yahudi efsaneleri bu isimler etrafında yoğunlaşıyor. Zira Tevrat dışı kaynaklardan Kur'an'a da girmiş olan firavunun mimarı ve veziri “Haman” olarak geçiyor. Daha ilginç olanı 3. Amenhotep'un bir veziri daha var. Amenhotep, Aper veya Aper el bazen de "Aperia" yani Aper Yah olarak geçmiş. Aper bir cins köle Apiru "Aper Haber Habiru" olarak "Hebrew İbru" ve "gezici çoban" anlamına gelen Sami kökenli kelime Eber / Eberu'ya bağlanıyor ve İbrani kelimesinin temeli olarak düşünülüyor. Bu Habiruların yenilerek kovulan Hyksos Hekau Khesawat çöl kum insanlarının köleleşmiş ardılları olduğu düşünülüyor .
Hyksos lar 400 yıl boyunca Mısır deltasını kontrol ettiler ve TEB prensi Ahhmose ye yenildiler ve geri Orta Doğu’ya kaçtılar. İşte bu noktada Amon da yükseldi. TEB kentinin tanrısı başta basit bir koruyucu tanrıydı. TEB'in ve yukarı Mısır denilen güneyin baş tanrısı bile değildi. Montu Horus'un muadili olarak savaşan Şahin adıyla baş tanrıydı. Ancak Amon Hyksos istilası esnasında TEB baş tanrısı oldu sonra 17. sülale sonunda Hyksos yenilip gidince tüm Mısır'da baş tanrı ilan edildi. TEB prensleri zaferlerini ona bağlamıştı. Montu Horus ya da eski baş tanrı Ra onları koruyamadığı için gözden düşmüştü. Ra ile zorla birleştirildi. Amon dominasyonu Ra ve yaratıcı tanrı Ptah rahiplerinin öfkesine yol açtı .
Ancak şimdi daha ilginç bir noktaya geliyoruz . Vezir Amenhotep güya iş gücünü idare eden vezir olarak firavuna kirlileri /cüzzamlı / Mısır dininden olmayanları çalıştırma fikrini veriyor. Ancak sonra bu fikrinden dolayı çok üzülüyor ve intihar ediyor. Her halükarda garip bir ölüm. Biri aper ismini resmen taşıyan bir vezir ile onları zorla çalıştıran bir başka vezir. Ancak garip bir şekilde ölüyor. Bu hikaye ciddi şekilde Musa ve öldürdüğü gaddar inşaat gözetmenin hikayesine benziyor.
İlginç olarak Hyksoslsrı M.Ö 1569 da kovan Ahhmose olsa da asıl işi yapan ağabeyi Ka Mose... Ancak Ka Mose ölüyor ve kazandığı savaşın zaferinin keyfini süremiyor; kardeşi firavun olup deltaya giriyor ve hüküm sürüyor. Bu da aynı Musa ve kardeşi Aaron Harun gibi bir durum. Musa ölüyor ve vadedilmiş topraklara giremiyor. İstilacı Hyksos başkenti ise garip bir tesadüf ile Awaris denilen Hwr On... Annu'nun yeri Awr/ Hwr yer bölge anlamına gelir. Yani Atum tapınağının olduğu yerden başkası değil. Sonradan Ramses burada kendi şehrini kurduğu için "Pi Ramses" deniyor . Yani Tevrat yazıcısı aslında bu olaylardan bahsediyor .
Hyksosları kovan Aahmose yani "Ahmes" yani "Yahmes ışık Nur Ay'ın oğlu" olarak açılabilir. Harun Aaron "Aha Rwn" olarak savaşçı Aslan anlamında veliahta verilen ünvan ve Hyksoslsrı asıl ilk yenen Ka Mose çocuksuz olduğu için veliaht yani "iri pat aahmose. Yani M.Ö. 1569'da olan Hyksos yenilgisi ve geri göçü bizim Tevrat'ta anlatılan "Yahudi exodusu" aslında. 1569! Tarihi Ege denizindeki Terra volkanik adasının patlayarak denize gömülmesi ile bir başka anlam daha kazanıyor. Tsunamiler Mısır'ın Akdeniz sahilini vuruyor ve Nil içeri itiliyor; tuzlu su tarım alanlarını mahvedip hayvanları öldürüyor sürüngenler içlere şehirlere kaçıyor. Kükürt sülfür yağmurları ekinleri hayvanları öldürüyor. Çekirgeler akın ediyor, zehirli gaz içeren bulutların yağmurları insanları öldürüyor. Nil deltası yaşanmaz hale geliyor ve Hyksoslar mecbur Orta Doğu'ya giderken yeni firavun Aahmose'un ordusu da bu sularla kaplı yaşanmaz geçilmez delta bölgesinde çakılı kalıyor. İşte bu hikayeler de Tevrat'ta çıkışın temelini oluşturuyor.
Peki kabaca anlattığım bu olayların Akhenaton babası 3. Amenhotep ve ağabeyi veliaht prens Tothmeses ile ne alakası var? Hyksoslsr gittikten sonra Mısır birleşmiş oluyor ve Aahmose 18. sülalenin kurucusu kabul ediliyor, imparatorluk dönemi başlıyor. Mısır Orta Doğu’ya hakim olmaya başladı. En büyük firavunlar bu sülaleden çıkıyor diyebiliriz.
Meşhur Kadın firavun Hathepshut, 3. Tothmeses, en zengin firavun 3. Amenhotep, Akhenaton, Nefertiti , Tutankhamun... 3. Amenhotep'un büyük oğlu Tothmeses hem Ptah peygamberi olarak üç uçlu asa taşıyor hem de idari başkent Memphis'in yöneticisi . Ptah pi tah yükselişin yeri olarak bilinir Yaptah yafet olarak da tüm kainatı ol diyerek yaratmıştır . Mısırın en gizemli en eski ve asla yok edilememiş asimile olmamış yaratıcı tanrısıdır. Torh ve Osiris bazen de Sokar ile üçlü birlik yapar. Ölüme, ölüm ötesine ve yaşanılan dünyaya hükmeder. Birleşik Mısır'ın ilk başkenti Memphis'dir. Men Ptah... Hatta Mısır'ın adı bile ondan gelir . Hat Khe Ptah Hagiptah= Egyptos... Ptah'ın yeryüzündeki tezahürü... Tüm tanrıların babası Ptah... Aynı zamanda Toth ile de özdeştir çünkü bilgi ve zamanın temeli olarak Ay'dır. Toth kelam kutsal bilgidir. Kainatın oluşumunu gören "ol" emridir. Dolayısı ile prens Tothmeses veliaht ve Ptah rahibi olarak tüm bu konseptlerin bir simgesi durumundadır.
Ma Kheru sözü doğru olan Nabbu peygamber / Nebi . Prens aynı zamanda idari başkent kabul edilen Memphis'in yöneticisi. Şimdi bu veliaht prens Tothmeses biden ortadan kaybolup yerine kardeşi 4. Amonhotep olarak apar topar tahta çıkarılıyor. Babası ile birlikte ortak hükümdar ilan ediliyor . İlk yıl etiketlerine kralın gerçek dölü yazılıyor. Ne oldu, neden veliaht prens ortadan aniden yok oluyor da kardeşi o etiket ile tahta çıkıyor?
Bir aşağılama olduğu açık çünkü sanki Tothmeses "gerçek döl" değil gibi bir algı çıkıyor. Bir saray darbesi mi yoksa gerçekten ağabey ters bir şey mi yaptı? Veliaht Prensin mezarı mumyası bulunamadı sadece sevgili kedisinin mumyası bulundu. Ama ondan bir iz yok . Bazılarının düşündüğü gibi Bir hastalıktan ölmediği belli ya da savaşarak... Hakkında hiç bilgi bulunamadı; bu da çok manidar, yani tamamen silinmiş . 4. Amenhotep ise tahta çıkınca hepimizin bildiği gibi ismini Akhenaton yapıyor ve babasının kişisel tanrısı Aten'i tüm Mısır’a tek tanrı olarak dayatıyor . Ama tabi Akhenaton ortak hükümdar olması o kadar da basit değil burada da bir başka gizem var.
Baba Amenhotep 3 büyük zenginlik ve tek yetki ile hükümdarken bunu 30'uncu taht yılında oğlu ile paylaşıyor . Aniden. Kraliçe Tiye Mısır'ı asıl yöneten güç... Kral, devlet işlerini ona bırakmış vaziyette. Hatta diğer krallar ona yazıyor. Bu mektuplar bulundu.
Büyük kraliçe iki prensin de annesi. Yani biri bulunmuş çocuk falan değil. Kraliçenin ailesi Sami soyundan geliyor. Bazıları bunu İbrahimoğlu olmasına bağlıyor . Yani Hyksos soyundan kalanlardan olabilir diyorlar . Esaretten kraliçeliğe... Ama bunun kanıtı yok. Zaten babası Tuya çok güçlü bir vezir atlı birliklerin komutanı. Bu çok önemli çok asim bir konum. Hatta kralın ikincisi ünvanı var. Ayrıca tanrının babası "İth Nether" ünvanına sahip. Bir çeşit kral naibi gibi. Bu Tuya'nın 3. Amenhotep'un annesi kraliçe Mutemwiya'nın kardeşi olduğundan şüphe ediliyor. Mutemwiya, Mitanni prensesi olabilir ve Naib Tuya bir Mitanni prensi olabilir ki atlı savaş arabalarının kumandanı olması bunu kuvvetlendiriyor.
Şimdi dönelim prens Tothmeses'e... Prens Tothmeses eğer Hyksos Ardılı köleleri babasının emri ya da emrine karşı gelerek Mısır dışına çıkardıysa ya geri gelmedi ya da saraydaki Atenist fraksiyon kardeşini tahta çıkarmış olabilir.
3. Amonhıtep'in Aper El ve Amenhotep Huya adlı vezirlerini yukarda anlattım . Amenhotep Huya'nın garip ölümünü de anlattım . Bu vezirlerin inşaat işlerinden sorumlu olduğunu da yazdım ki bunlar az çok Tevrat'a uygun . Şimdi gelelim en önemli noktaya : 3. Amenhotep'un 30. taht yılı jübilesi için yapılan Soleb tapınağında açıkça Yah insanları: "Sheshu yah" yazılı! Esir olarak gösteriliyor ve "habiru" olarak gösterilmişler. Yani Aper/İbru Eber . Bu durumda "yah" ismi Akhenaton dan önce bile mevcut. Ancak bu "ya"h Mısır İah’ı Aah değil . Başka bir tanrı öyle değil mi ? Çok kişi "yah"ın denizi ayıran özelliği sebebi ile Sami Babil Ea'dan geldiğini düşünür ama bu hatalıdır.
Yahudiler Babil sürgünü sırasında İah'ı Ea ile özdeşleştirmişlerdir. Yani Ea'dan gelmez, Ea ile birleşir... Bu isim Tevrat'a göre Musa ya ben ben olanın "ehyeh aşer ehyeh "denilerek açık edildiği için, bu ismin Soleb tapınağında olması ve Habirular ile ilişkili gösterilmesi çok ilginç. Tapınak inşaatında zorla çalıştırılma, vezirin ölümü, veliaht prensin ortadan kaybolması kardeş prensin apar topar tahta çıkarılması ve ilk yıl etiketlerine "kralın gerçek dölü" yazılması ilginç bir silsile yapıyor. İah Hah Yah "ay, ışık, zaman" olarak Toth ve Ptah ile üçlü birlik yapar. Yani hem dolunay olarak gel-git hem zamanı hem bilgiyi hem de "ol" buyruğunu temsil eder. Hem de ışığı Nur'u... Gördüğünüz gibi 3. Amonhotep'un 30'uncu yıl taht jübile tapınağında gözüken Aper İbrular veliaht Tothmeses Ptah ve dolayısıyla İah ile alakalıdır . Bu da veliahtın neden aşağılandılandığını ve kardeşinin apar topar ortak kral yapıldığını gösterebilir. Baba ve kardeş Aten Ra Hor Atum'a meylederler veliaht Ptah İah Toth'a meyletmektedir .
Şimdi size Maneto'dan bahsedeceğim. İskender sonrası Mısır ı yöneten ptolome sülalesine on ciltlik Mısır tarihi kitabı yazan Annu on Atum rahibi... O Musa'nın adının "Oserkeph" olduğunu ve Ptah rahibi olduğunu belirtiyor ve cüzzamlıları alıp gittiğini söylüyor. Oserkeph ruhu güçlü olan ya da "Osiris'in ruhunun ikizinin gücü" anlamına geliyor. Ancak Mısır'da kişi bir kaç isim alırdı. Mesela Ramses "Waanre" idi. Peki prens neden onları götürmek zorunda kaldı ya da bırakıldı? Bunun için Maneto kralın tanrıyı görmek istediğini rahiplerin de bunun için kirlileri dışarı çıkartması gerektiğini söylediğini aktarıyor. Tanrıyı görmek ! İşte hikayenin can alıcı noktası da bu . Tanrıyı mecazi olarak görmek değil resmen görmek. Tanrı görünmez mi olmuştu ? Amon Ra bileşik konsept tanrısının gücünü kaybedip Aten'in yükselmesinin sebebi de burda yatabilir mi ? Kesinlikle .
Mısır'da Ra Hyksos istilasına direnemediği için güçten düştü ve Amon zaferi sağlayan TEB tanrısı olarak yükseldi ve Ra ile birleşti . Ama şimdi ne olmuştu ki Amon gücünü kaybetmişti? İlginç olarak Ra bundan etkilenmedi çünkü Aten'in temelinde Ra vardı. Aten yuvarlak olarak gösterilmeden önce yukarda bahsettiğim gibi re harakte olarak yazılıyordu . Yani ra amondan ayrılmış güç kaybından etkilenmemişti ! Tanrı yı görmek . Amon görünmez gizli olan demekti. Ancak Ra olarak göründüğü kabul edilmişti 18. sülalece. Peki şimdi ne olmuştu?
Bunun için gene 3. Amonhotep'in işlerine bakmak gerek. Adı Amon ile özdeş kral Aten'i kişisel olarak tercih etmeden önce bütün Amon tapınak inşalarını ve diğerlerini bırakıp her yere “Sekhmet” heykelleri ve sunakları dikmeğe başladı. Ra nın yok edici yakıcı gözü olarak kabul edilen bu tanrıça yarı aslan yarı kadın idi . Ra insanları cezalandırmak için yakıcı ateşi olan gözünü kızına vererek yollamış . Sekhmet tam bir katliam ile tüm yaşamı yok etmeye başlamış korkan tanrılar hayvanların içine saklanmış , Sekhmet'in durmayacağı anlaşılınca tanrılar Ra ya yalvarmış, Ra durdurulamayan Sekhmet için Toth'tan yardım istemiş ve toth onu sonunda bira ile durdurmayı başarmış. Sekhmet yıkım ve felaket tanrıçası olarak yakan Ra'nın gözüne sahip çok korkulan bir tanrı olarak hep hoş tutulmaya çalışılmış ve bira sunusu yapılmıştır . Bu efsanenin büyük bir ateş patlamasını işaret ettiği açıktır . Bir göktaşı ve / veya volkanik patlama mümkündür . Hatta diğer tanrı atum ateş kuşu bennu ilk dikili taş olan ve piramit tepelerine de sonradan Konan konik “ben ben” taşı bu göktaşını işaret eder . Bu ilk yükselti ilk tohum olarak Engin sulara çarpan / içinden yükselen ilk toprağı da işaret eder . Ancak burada mesele bunun Sekhmet ile bağlantısıdır zira 3. Amonhotep ömrünün sonuna kadar Sekhmet heykeli dikerek bu tanrıyı yatıştırırken kendi sülalesine güç verdiğine inanılan amen i silerek ra hor ve ateni öne çıkartmıştır .
Peki ne oldu?
Tanrıyı görmek! Tanrı görünmüyordu. Amon ile birleştirilen Ra kızmıştı. Ülkeyi mahvetmişti, kendini göstermiyordu. Kaybolmuştu . Hastalıklar ölümler zehirli sular hayvanlar ekinlerin ölümü çekirge istilaları yeniden başlamıştı. Aynen M.Ö. 1569'da onlara zaferi sağlayan olaylar gibi . Demek Amon bunun sebebi değildi Ra, zaferi onlara vermişti. İşte rahipler Amon'u dışlamaya başladı. Ama güneş geri gelmedi. Kış gibiydi yaz. Kirlileri Atum tapınağında çalıştırdılar ama olmadı yine . Dediler ki kirliler kirletiyor atın onları Mısır'dan . Veliaht prens Ptah rahibi işi üzerine aldı ve onları toplayıp götürdü . İşte size ikinci eksodus . Çıkış. Ve böylece güneş yavaş yavaş görünmeğe yeniden parlamaya ısıtmaya başladı. Aten Re Hrakte'nin hükmü başlamıştı artık .
Tabi her şey kolayca olmadı. Çok yavaş bir düzelme vardı. Veliaht Prens geri dönmüyordu. Kirliler ile öldü sanıldı . Kardeşi 4. Amenhotep tahta çıkarıldı ortak hükümdar olarak. Fakat işler düzelmiyordu. Hastalıklar salgınlar ölümler devam ediyordu 4. Amonhotep, ismini Akhenaton'a çevirdi. Başkenti hiç kirlenmemiş üzerinde insan yaşamamış başka tanrıya tapınak dikilmemiş Nil kıyısında bir başka toprak parçasına taşıdı. Böylece hem tanrısını onurlandırıp yatıştıracak hem de salgınların önünü alacaktı. Üç tarafı tepeler ile çevrili korunaklı bir yerdi. Rüyasında Aten sayesinde gördüğü bir bölgeyi bulmuştu sonunda. Nehirden girişi kontrol altına aldı ağır karantina ve arınma/ temizlenme ritüelleri düzenlendi. Güneş tapınaklarında açık alanda temiz havada tapınma yapıldı. Bu önlemler 18 yıl boyunca işe yaradı. Ancak başka felaketlere kadar... Bu zaman zarfında ise ağabey veliaht prens götürdüğü kişiler ile birlikte Sina'daydı ve sonunda Tyre a doğru hareket etti. Tyre kralın abi melek yazdığı üç ardışık mektupta bu artan Habiru tehlikesini haber verip yardım istedi . Ama Akhenaton'un edebileceği yardım yoktu çünkü hem ağabeyiydi başlarındaki hem hastalıklıydılar ve Mısır kendini iyileştirmeye çalışıyordu. Yardım edebilecek hali gücü yoktu.
18 yıl sonra felaketler geri döndü Ortadoğu’dan başlayan salgınlar kraliyet ailesi dahil herkesi vurdu. Halk kırıldı. Her şey yıkıldı. Dine imana duaya sarılan Atenizm yeryüzünde organizasyonu kuramamıştı. Mısır'da tanrılar ve tapınakları lonca gibi çalışır. Vergisiz ticaret cennetidir ama ticaret üretim tarım bu sayede kesintisiz akar. Aten bunu koruyamadı, sistem çöktü. Halk üretim ve tarım yapsın diye zorlanınca terketti, kaçtı. Sulama sistemi çöktü, Tarlalar sular altında kaldı ekim yapılamadı. Açlık kıtlık başladı, içme suları zehirlendi .
Hastalıklar arttı ve sonunda Musa geri döndüğünde Akhenaton devrimi çoktan çökmüş Nefertiti kadın firavun olmuş ama salgınlar sebebiyle o da ölmüştü. Tutankhamun, Amun'u geri getirmişti . Genç kral erken öldü dedesi Ay mecburen firavun oldu. Kızı Mutnodjme ile evlenen General Hor Em Heb firavun olmuştu . Hüremheb 8. yılında Akhenaton'un başkenti Akhet-aton “Atonun ufku” denen Amarna'yı yerle bir etmeye başlamıştı; eski Atenistler asil bile olsalar dışlandı, aşağılandı, esir edildi . İşte Musa yani veliaht prens Tothmeses bu sırada geri döndü ve üç uçlu asasını gösterip Ptah peygamberi ve veliaht olduğunu kanıtladı. Bu efsane üç büyülü yılanı yenen tek yılana dönüşen tanrının verdiği değnek olarak geçti. Üç başlı asa olarak da bilinen bu asa güç denge ve yaşamı simgeler. Tothmeses, Hüremheb'ten Atenistleri aldı ve gitti. Takriben 5000 kişi, zira "elef" kelimesi Tevrat bölümleri krallar da ve çölde sayım da belirtildiği şekliyle ele alınmalıdır. Yani yüz binleri değil 20 kişilik gurupları... Sonuçta bu kişiler de prensin eski götürdüğü guruba katıldı. Kendi düşüncelerini de onlara aktardı. Adonai kelimesi ilk bu dönemde girdi. Bölgede yayıldılar eski hikayeler karıştı birleşti yeniden yazıldı sözel olarak anlatıldı ve ilk olarak M.Ö. 1000 - 900 yılları arasında yazılı örneklerin ilkleri oluştu. Yani tam olarak 300 yıl sonra....
Peki tam olarak 3. Amonhotep'un Ateni tercihine sebep olan olay neydi bunu bulabilir miyi? Amarna mektupları yine imdadımıza yetişiyor . M.Ö. 1365'te Ugarit'te olan aşırı şiddetli deprem bize aradığımız etki kaynağını veriyor . Doğu Akdeniz'in yerle bir olduğu kıyı kentlerini yerle yeksan eden tsunamilerinin Nil deltasını, Kıbrıs'ı hatta Girit'i ve Rodos’u bile etkilediği bir deprem... Nil'i içeri iten Akdeniz... Tam da bu dönemde meydana gelen page patlaması, ki en büyük patlamalardan biridir . M.Ö. 1370 civarı olduğu tahmin edilmektedir, (Pago, east of Kimbe, New Britain, Papua New Guinea: Witori Caldera 1370 bce 30 km3 (7.2 cu mi) of tephra[2]
Bu patlama 6 vie şiddetindedir. bu patlamanın hemen ardından kamchatkha patlaması 1350 bce de gerçekleşmiştir . Avachinsky, Kamchatka 1350 BC (?) vie 5 more than 1.2 km3 (0.29 cu mi) of tephra. 5 vie şiddetindeki bu parlamada azımsanacak bir şey değildir . Elbette ki bu patlamaların direkt etkisi Mısır’a yoktur ancak en direkt etki mevcuttur . Bununla birlikte kış gibi geçen yazlar bitmemiş ve deprem ile birlikte oluşmuş gözükmesi tsunamiler de düşünülünce Nil'deki hayat balıkçılık hayvancılık tarımı öldürmüştür. Bunun sonucunda da kıtlık ve salgınlar Amenhotep 3 ün güneş aten i tercihini anlayışla karşılamak gereklidir .
İşte baba 3. Amonhotep ve iki oğlunun hikayesi bu... Yah ve Aten in Akhenaton ve Tothmeses'in .
